In de strijd voor het behoud van de joods-christelijke cultuur hebben Forum voor Democratie en de SGP elkaar gevonden. Een opvallende vriendschap, die de SGP van de ChristenUnie doet afdrijven.
Trouw
15 juni 2019
Wendelmoet Boersema
De glimlach die Kees van der Staaij reserveert voor Thierry Baudet loopt van oor tot oor. De liefde tussen de ‘cultuurchristen’ Baudet en de bevindelijk gereformeerde SGP’er Van der Staaij spat ervan af. Forum voor Democratie hielp de SGP onlangs aan een tweede zetel in de Eerste Kamer, de SGP deed op het eigen partijcongres in mei een oproep aan Forum om samen het kabinet ‘naar rechts’ te trekken.
Het Veluwse SGP-Kamerlid Chris Stoffer was onlangs zelfs een van de sprekers op de Forum-jongerendag. Waar de voorzitter van de jongerenbeweging de ‘zelfvoldane moralisten’ van D66 hekelde, kreeg de SGP’er de handen op elkaar met uitspraken als: “Laten we Nederland terugbrengen naar een christelijke natie”.
Wat zien de SGP’ers in het populisme van Baudet? En omgekeerd: wat deelt een jonge beweging als Forum voor Democratie met deze orthodoxe mannenbroeders?
Het verleden
Het helpt dat Baudet altijd vol lof spreekt over het verleden, met name over de tijd vóór 1968. Toen links nog niet de macht had gegrepen, de ‘massa-immigratie’ nog niet bestond en zelfs de auto’s mooier waren. En de kerken nog vol zaten, zal de SGP aanvullen, de partij die volgens haar beginselen nog altijd een theocratie nastreeft. Stoffer herinnerde de strak geklede twintigers in de volle zaal aan de christelijke voedingsbodem waar ons Nederland op gebouwd is. “Wij zijn trots op het verleden van ons Nederland. En dat zijn jullie ook.”
Het helpt ook dat Baudet zich in persoonlijke uitspraken laat kennen als een tegenstander van abortus en euthanasie, al is dat niet de officiële partijvisie. SGP en Forum delen in de Tweede Kamer hun standpunten over klimaat en migratie, en zijn beide sterk eurosceptisch.
Maar de vriendschap gaat dieper. Binnen Europa past ze in een trend, een hechte verbintenis tussen rechts populisme en religie.
Minder gecompliceerd
Overal in Europa maken rechtse populisten dankbaar gebruik van religieuze symbolen en retoriek. Zij verbinden net als Baudet de ‘christelijke cultuur’ die ze als hoeksteen van hun beschaving zien, met nationalisme. Daarmee raken deze populisten bij de kiezer – niet alleen de christelijke of voormalig christelijke – een gevoelige snaar, zegt politicoloog Lars Rensmann, hoogleraar aan de Rijksuniversiteit Groningen.
Grote groepen burgers zijn gedesillusioneerd door de secularisatie in de samenleving. Niet het feit dat de kerken leger raken, zoals zelfs in Polen en Italië het geval is, maar een gevoel van maatschappelijke verweesdheid. “Populisten verzetten zich tegen een culturele secularisatie. Tegen de veranderingen in de samenleving door globalisering, migratie en veranderende sociale waarden zoals homorechten. Het christendom helpt hen daarbij. De kerk staat in de hoofden van veel mensen voor nostalgie, voor een hechte gemeenschap, de tijd dat de wereld minder gecompliceerd en etnisch minder divers was.”
De Hongaarse premier Victor Orbán heeft het verdedigen van de ‘christelijke beschaving’ tot staatsdoctrine gemaakt. De Italiaanse Lega-leider Salvini kust rozenkransen op persconferenties, de Russische president Poetin heeft een innige band met de orthodoxe kerk, die sterk politiek geladen is. De rijzende ster in het Franse Rassemblement National (voorheen Front National), Marion Maréchal-Le Pen, is aartsconservatief en veel katholieker dan haar tante Marine Le Pen.
Nederland is misschien wel de laatste die zich naar dit Europese patroon voegt, zegt politicoloog Sarah de Lange, bijzonder hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam. “De meeste radicaal-rechtse populistische partijen ten zuiden van Nederland hebben vanaf het begin een orthodoxe, katholieke vleugel gehad, zoals het Vlaams Belang, de Oostenrijkse FPÖ of de Italiaanse Lega.
De islam
In Noord-Europa zag je dit veel minder, behalve misschien bij de Deense Volkspartij, die een aantal radicale protestantse priesters in haar geledingen had. In Nederland hadden de orthodoxen hun eigen politieke thuis, lang voordat populistisch radicaal-rechts opkwam. Ze zijn pas recent naar elkaar toegegroeid. De SGP had ook moeite met de PVV, niet vanwege de strijd tegen de islam, maar omdat Wilders de vrijheid van religie, van onderwijs, als geheel ter discussie stelde.”
De olifant in de kamer bij het verbond tussen populisten en (christelijke) religie is de islam. Wie Europa een christelijke oorsprong toedicht, of ‘joods-christelijke’ wortels, sluit de islam uit. Of politici dit nu hardop zeggen of niet, het betekent vooral dat de christelijke beschaving verdedigd moet worden tegen de islam, tegen nieuwkomers. “Ze enten hun gedachtengoed op ideeën over de samenleving van vroeger, toen er nog geen moskee om de hoek stond. De islam ís natuurlijk ook zichtbaarder geworden in de samenleving”, zegt Rensmann.
Het is een crime, die term: joods-christelijke cultuur”, zegt theoloog Matthias Smalbrugge, hoogleraar Europese cultuur en christendom aan de VU. Een mythe bovendien, omdat de term in de negentiende eeuw in zwang raakte om juist joodse invloeden uit te bannen. “Nu betekent het vooral ‘niet-islamitisch’, en heeft het niets met confessies te maken.” Smalbrugge signaleert net als Rensmann de paradox van deze tijd: minder kerkbezoek, maar een groeiende rol voor religie in een globaliserende wereld. “Er is geen geestelijk huis meer, wel een behoefte aan een sterkere identiteit. Religie leent zich verdraaid goed voor dit soort cultuurchristendom, het is een doos vol fabels, maar wel een doos van Pandora.”
Geschiedvervalsing
Theologe Manuela Kalsky vindt dat de joods-christelijke cultuur wordt ingezet om ‘een paradijselijk verlangen naar vroeger’ te stillen. “Terwijl dat nepnieuws is, geschiedvervalsing. De term is na de Shoah, de vernietiging van de Joden, gebruikt als schaamlap. Wij hebben Joden in Europa vervolgd, en daardoor de joodse cultuur eerder geprobeerd te vernietigen dan te koesteren. De christelijke kerken hebben daarin een kwalijke rol gespeeld. Christenen hebben daaraan bijgedragen, dat maakt de term joods-christelijk ook zo pijnlijk”, aldus Kalsky, die de Edward Schillebeeckx-leerstoel aan de VU voor Theologie en Samenleving aan de VU bekleedt.
“Bovendien, opkomen voor de joods-christelijke cultuur klinkt positief, maar de term wordt nu juist gebruikt om de moslims buiten te sluiten. Christelijke waarden als medemenselijkheid, heb de ander lief, ook je vijand, komen niet voor in het verhaal van nieuwrechts. Terwijl het christendom gaat om het heil van álle mensen. Ook van moslims. Dat mag weleens sterker geaccentueerd worden door theologen en kerken.”
De vraag is of het de SGP zorgen baart dat het beroep op de christelijke cultuur door populisten zo’n vlucht heeft genomen. Dat lijkt wel het geval voor een andere bondgenoot van de SGP, de ChristenUnie, die afkerig is van samenwerking met Forum voor Democratie.
In een opmerkelijk debat, afgelopen december tussen Van der Staaij en Baudet, zei de SGP’er hierover het volgende: “Cultuurchristendom is als een mooie bos bloemen. Prachtig, en met wat water blijven ze een tijdje mooi, maar uiteindelijk ontbreekt het aan voeding.” Baudet maakte er op zijn beurt geen geheim van dat kerkbezoek niets voor hem is, en dat christelijke politiek ‘te links’ is. “Het enige wat de ChristenUnie en het CDA nog van het christendom weten is naastenliefde en de andere wang toekeren.”
Kalsky denkt dat de hang naar conservatief christelijke waarden de SGP toch de kant van Forum doet kiezen. “Onder conservatieve christenen wordt de emancipatie van het individu, het feminisme of de homobeweging, heel makkelijk verantwoordelijk gemaakt voor egocentrisme en waardenrelativisme in de samenleving. De SGP voelt dat vrouwenemancipatie ook in eigen kring niet tegen te houden is, maar er heerst angst voor die verandering, angst ook voor het verlies van de waarheidsclaim. Daarbij dient ‘joods-christelijke cultuur’ als een soort firewall tegen veranderingen, in de strijd voor het behoud van patriarchale waarden.”
Forum profiteert
Van der Staaij is genoeg politicus om de vriendschap van zijn kant ook pragmatisch te zien, zegt Smalbrugge. “Natuurlijk wil hij Baudet graag in de kerk zien, maar als hij niet komt, dan kan hij nog wel politiek samenwerken. Bij links kan hij dit verhaal niet kwijt. En een politicus scoort nooit 100 procent, dat weet Van der Staaij.”
SGP en Forum hebben beide politiek strategisch voordeel van hun vriendschap, aldus politicoloog Sarah de Lange. “Kleine partijen zijn steeds belangrijker in ons politieke landschap. Beide willen een rechtse meerderheid en dan kan iedere zetel helpen.” Dat de SGP zich hiermee verwijdert van haar oude bondgenoot ChristenUnie, met wie ze tot voor kort ook in Europa samen optrokken, ziet De Lange minder als een probleem. “Die verwijdering was al eerder ingezet, ze denken heel verschillend over klimaat en migratie.”
Een probleem is voor haar eerder dat Forum nog nooit boter bij de vis hoefde te geven. “Baudet shopt naar hartelust. Niet alleen ideologisch en historisch, bij de Romantiek, de Renaissance en het Christendom, maar ook praktisch. Het partijprogramma van Forum is niet geschreven voor mogelijke coalitiepartners, het is geschreven om zoveel mogelijk kiezers te trekken.”
Voordeel
Rensmann ziet het voordeel van de politieke vriendschap vooral bij de populisten. De christen-democratie heeft volgens hem op de gevoelens van verweesdheid en onthechting lange tijd geen antwoord gevonden en zo ruimte op rechts laten vallen, en deze stemmen gaan vooral naar populistische partijen. “De meeste centrumpartijen hebben de afgelopen decennia integratie en immigratie gesteund, ook omdat ze die groepen als kiezers wilden. Ze hebben homorechten en vrouwenrechten omarmd. Ze streefden naar inclusiviteit, maar hebben ook niet alle problemen in de samenleving kunnen oplossen. Of althans, dat is het beeld dat populisten van harte cultiveren.”
Het is bovendien de vraag of de stemmers op populistische partijen veel concessies aan conservatieve christelijke partijen zullen accepteren. In Amerika zijn die voordelen duidelijker, daar krijgen de evangelicals bijvoorbeeld hun conservatieve rechters in het Hooggerechtshof. Maar of in Nederland de achterban van Forum een inperking van het abortusrecht zal pikken, weet Rensmann niet. “Hoewel, vrouwen kunnen net als mannen bij een verkiezing tegen hun eigen belangen stemmen, zie maar hoeveel stemmen Forum in Groningen trok, terwijl ze de gaskraan vol open willen houden.”
Abortus
Op de Forum-jongerendag sprak SGP’er Stoffer op het podium over het grote aantal abortussen in Nederland, en wat hij daartegen wilde doen. Het was een concrete getuigenis van de christelijke politiek van de SGP, maar zo concreet werden de andere sprekers niet. Voorzitter Freek Jansen van de jongerenbeweging JFVD hield een verhaal over de ‘morele verzwakking’ van een beschaving, die moet worden ‘gered van de ondergang’.
Daarvoor is een gemeenschap nodig die ‘sterker is in geest, sterker in daad en vooral sterker in eenheid. “Ons doel is niet de emancipatie van het individu, maar de emancipatie van ons, als gemeenschap. Zodat we samen weer tot grootse dingen in staat zijn.”
Het is juist deze erosie van de emancipatie van het individu, die Kalsky en ook Smalbrugge de grootste zorgen baart. “Dat proces gaat razendsnel, kijk maar naar de praktijk van abortus en vrouwenrechten in de Verenigde Staten, kijk naar Trump”, zegt Kalsky. “Hij is de verpersoonlijking van de witte man die terugslaat. Er wordt zo graag gewezen naar de islam als een religie die vrouwen onderdrukt. Wat we niet goed zien is hoe de verkettering van feminisme en liberale rechten door nieuwrechts salonfähig is gemaakt. Dat vind ik heel verontrustend.”
Smalbrugge: “Het punt is: het christelijk deel dat overblijft in de samenleving is veel conservatiever en wint daarmee aan invloed. Dat merken wij op de universiteit alleen al aan de studenten. Er is grote behoefte aan identiteitspolitiek, terwijl identiteit tegelijkertijd maakbaarder is dan ooit. En dat zien populisten. Zij zien ‘christelijke’ waarden niet als religieuze waarden, maar zetten ze op een louter politiek-strategische manier in. Zo construeren ze een groepsidentiteit en een groepsdenken, waarin voor het individu op den duur geen plaats meer is.”
© 2019 de Persgroep Nederland B.V. – alle rechten voorbehouden
Overgenomen uit Trouw, 15 juni 2019, De Verdieping p. 7
Litouwen – Letland – Litouwen. Dat stond op de agenda voor de vakantie. Met het vliegtuig en de auto. Met drie kleine kinderen. Zulke reizen (en bij uitbreiding om het even welke reis) ondernemen met een jong gezin vraagt hoe dan ook om de controle los te laten en speelruimte te voorzien voor het onverwachte. In het beste geval betekent ruimte voor het onverwachte creëren tijdens zulke vakantie de deur toetrekken, een digitale detox invoeren om onnodige achtergrondruis even te bannen, ‘ont-moetingstijd’, aandacht voor elkaar en open ogen om met een vernieuwde blik te speuren naar het mooie en goede van het leven. In een ander geval betekent ruimte voor het onverwachte geconfronteerd worden met een gestolen portefeuille en alle administratieve beslommeringen van dien. Maar we zitten in ‘goede papieren’, dus na een telefoontje naar Stockholm en wat tijdverlies door bezoek aan fotograaf en consulaat te Riga, is ook dit euvel verholpen. Ware het niet dat diezelfde dag het onverwachte een tweede keer toeslaat en onze cameratas gestolen werd uit de auto die, door eigen onvoorzichtigheid, ongeopend achter bleef om met drie jengelende kinderen in de regen uit te stappen naar het eerste het beste restaurant. U ziet het vast al voor zich.
