Het goede leven in tijden van klimaatverandering

Wat houdt het goede leven voor allen in als het gaat om klimaatverandering? Binnen het Dominicaans Studiecentrum voor Theologie en Samenleving is deze vraag onderdeel van ons onderzoeksprogramma ‘Het goede leven voor allen’. Ook in de bredere samenleving is deze vraag aan de orde van de dag. Een jaar lang hebben ongeveer honderd partijen in Nederland aan klimaattafels onderhandeld hoe klimaatverandering tegen te gaan. Zeshonderd maatregelen zijn het resultaat. De inkt van de klimaatvoorstellen is echter nog niet opgedroogd of VVD-fractievoorzitter Klaas Dijkhoff zoekt in een interview in de Telegraaf het conflict “VVD: ‘nee’ tegen klimaatakkoord”. Hij zet zijn coalitiegenoten weg als ‘drammers’ en dreigt met coalitiebreuk. De VVD campagne voor de Statenverkiezingen in maart en de Europese verkiezingen in mei is begonnen. Het goede leven voor allen, lijkt al snel opgeofferd te worden voor het eigenbelang van de VVD.

Het zoeken naar een antwoord op klimaatverandering is één van de 17 duurzame ontwikkelingsdoelen, in het Engels ‘Sustainable Development Goals’ (SDGs). Andere SDG’s hebben bijvoorbeeld betrekking op armoedebestrijding (SDG1 1), gender-vraagstukken (SDG 5) en verantwoorde consumptie en productie (SDG 12). Langzamerhand vormen deze SDGs een gedeelde kapstok van het goede leven voor allen voor overheid, bedrijfsleven en maatschappelijke partijen. Opvallend genoeg speelt religie nagenoeg geen rol in deze SDGs. Zoals het ook opvallend is dat religie geen enkele rol speelt aan de klimaattafels in Nederland. In deze bijdrage dan ook een bijdrage vanuit de joods-christelijke traditie, die later dit jaar in gesprek gebracht zal worden met de bredere samenleving.

Photo: Pete Linforth

SDG 17 is in het leven geroepen om partnerschap te bevorderen. Om de andere 16 doelen te bereiken is het namelijk essentieel dat overheden, bedrijven, burgers, organisaties, en ik zou zeggen ook religies, samenwerken. Een belangrijke vraag is dan hoe alle partijen met, dikwijls conflicterende, eigen belangen op één lijn te krijgen. Het interview met Dijkhoff laat zien hoe makkelijk het is om klimaatverandering voor je eigen profilerings-karretje te spannen. Serieuzere kloven tussen partijen worden zichtbaar in ‘De Staat van de Boer’, een groot opinieonderzoek onder agrariërs. Uit dit onderzoek komt naar voren dat meer dan 80% van de Nederlandse boeren milieuvriendelijkere methoden wil gebruiken. Het onderzoek laat echter ook zien dat de boeren een grote kloof ervaren tussen boeren en consumenten/samenleving, tussen boeren en supermarkten, en tussen boeren en hun vertegenwoordigende organisaties. Terwijl het juist deze partijen zijn die elkaar nodig hebben om de transitie in de landbouw vorm te geven die minister Schouten in het najaar van 2018 aangekondigd heeft in haar landbouwvisie. Klimaatverandering (SDG 13) is één van de redenen die deze transitie noodzakelijk maakt. De vraag blijft wel hoe deze transitie zo vorm te geven dat de partijen samen verantwoordelijkheid nemen voor een gedeelde toekomst voorbij het korte termijn eigenbelang.

Jonathan Sacks, voormalig opperrabbijn van Groot-Brittannië (1991-2013), oriënteert ons op de Exodus als een model voor de kunst van het goede (samen)leven. Hij noemt de Exodus ‘de meta-narratief van hoop’ in onze Westerse samenleving. In dit model van het goede leven voor allen gaat het om het samen verantwoordelijkheid leren nemen voor een gedeelde toekomst. Drijfveer is hier niet een korte termijn eigenbelang, maar een vorm van liefde waar mensen elkaar, en de niet-menselijke natuur, leren zien als doel in zichzelf en niet alleen als object voor de eigen behoefte. Stap voor stap werken de partijen aan het bouwen van vertrouwen en het vormgeven van een nieuw wij, waarin ruimte is voor jezelf en de ander. Een sleutelrol in leerproces speelt een publieke Sabbat. Deze Sabbat is een steeds terugkerende en neutrale plek waar ruimte is voor partijen met verschillende en zelfs conflicterende belangen. Sterker nog, deze publieke Sabbat waardeert verschillende en conflicterende belangen, omdat het de betrokken partijen bewust maakt van de vooronderstellingen of de identiteit waar ze bij leven. Pas als partijen zich hiervan bewust zijn, kunnen ze hun identiteit openen en komen tot een nieuw wij. Een publieke Sabbat viert het nieuwe wij in het heden. Het bouwt aan vertrouwen tussen partijen en stuurt steeds op een kleine stap vooruit met elkaar. In interactie met de ander, met name degene die anders is dan wij, kunnen we wakker geschud worden en een nieuw en bevrijdend perspectief op het spoor komen.

Een soortgelijke manier van denken komen we tegen in Erik Borgman’s voorstel om plekken van contemplatie te creëren. In deze plekken gaat het erom dat mensen niet meteen handelen vanuit de bestaande kaders, maar aangesproken worden door een liefde, en vanuit die liefde samen een bevrijdende toekomst vorm leren geven, die van te voren niet gekend kan worden. Met zijn pleidooi creëert Borgman een alternatief voor een te planmatige omgang met maatschappelijke vraagstukken als klimaatverandering, alsof wij de toekomst van te voren zouden kunnen kennen, en zij niet mede gevormd wordt door de wijze waarop we ons op haar voorbereiden.

Photo: Tú Anh

De relationele vorm van kennen in het werk van Sacks en Borgman lijkt mij als econoom en theoloog essentieel om voorbij eigenbelang en conflict te komen en het goede leven voor allen in de context van klimaatverandering vorm te geven. Waar mogelijk is objectieve kennis essentieel om een antwoord te formuleren op klimaatverandering. Tegelijkertijd kunnen partijen alleen in verbinding een bevrijdende toekomst openen, die van te voren niet zichtbaar was.

De komende tijd gaan we met een breed consortium uit bedrijfsleven, overheid, religie en academie verkennen of en hoe dit perspectief van hoop van toegevoegde waarde kan zijn in de transitie van de landbouw, in het bijzonder de FoodValley (gebied tussen Nijkerk en Wageningen). Op deze wijze proberen we voorbij polarisatie te komen met het oog op het goede leven voor allen.

Jan Jorrit Hasselaar, Econoom en theoloog
Stafmedewerker Dominicaans Studiecentrum voor Theologie & Samenleving
en Coordinator Amsterdam Centre for Religion & Sustainable Development

Gepubliceerd in de Kloosterkrant van het Dominicanenklooster Huissen, voorjaar 2019